Twórcy cmentarzy

Wiadomości o twórcach cmentarzy wojennych są w całości cytatem z pracy Oktawiana Dudy „Cmentarze I Wojny Światowej w Galicji Zachodniej „ wydanej przez Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu Narodowa Instytucja Kultury w Warszawie w 1995 r. Zmieniliśmy tylko pisownię niektórych nazwisk aby nie sprawiały kłopotu przeglądarkom.

„ ... VIII

TWÓRCY CMENTARZY

Sylwetki twórców zachodnio-galicyjskich cmentarzy wojennych z których część pełniła równocześnie funkcję kierowników artystycznych w okręgach (Kunst Rayon-Leiter),jest z konieczności skrócona, zarówno w zakresie liczby wymienionych nazwisk jak i zasobu informacji o ich działalności w latach 1915-1918. Pełne życiorysy projektantów cmentarzy można znaleźć w ogólnie dostępnych opracowaniach z zakresu historii sztuki polskiej i europejskiej. Znaczna jednak część kadry artystycznej Oddziału Grobów Wojennych nie jest w ogóle bliżej znana i nazwisk tych nie znajdziemy w dostępnej literaturze.

Zestaw znanych osób należących do kadry artystycznej uczestniczącej w pracach Oddziału Grobów Wojennych jest podany w Aneksie nr 8 omawiającym strukturę organizacyjną i obsadę personalną Oddziału.

W grupie architektów i rzeźbiarzy pracowało 36 osób (w tym 9 Polaków). Wśród znaczniejszych nazwisk wymienić można następujące:

Jan Gumowski (1883-1946), Polak, wychowanek krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, uczci Józefa Mehoffera. Nie był służbowo związany z Oddziałem Grobów Wojennych. Udział jego był pośredni, poprzez uczestnictwo w otwartych konkursach i wystawach, gdzie eksponował swoje rysunki i akwarele, w których zawarł własne wizje przestrzenne wystroju cmentarzy wojennych i nagrobków. Brak informacji o ewentualnym wykorzystaniu jego koncepcji artystycznych w realizacji cmentarzy wojennych. Był przede wszystkim rysownikiem lecz malował też pejzaże, studia i szkice jako akwarelista. Rysował, wzorując się na Wyczółkowskim. Szkicował zabytki architektury i budownictwa drewnianego, kapliczki, kościoły i plebanie m.in. w Tuchowie, Tarnowie, Gromniku, Ciężkowicach i Starym Sączu. W czasie wojny służył w Legionach Polskich, pełniąc funkcję malarza i rysownika wojennego. W 1916 r. odbyła się w Krakowie wystawa jego stu prac (studiów, szkiców i obrazów) poświęconych Legionom. Szkicował sztaby pułków i batalionów, obozy saperów, reduty, punkty obserwacyjne pod Kostuchówką i nad Stochodem, a także liczne portrety znanych dowódców Legionów Polskich: komendanta Józefa Piłsudskiego, szefa sztabu I Brygady płk. Kazimierza Sosnkowskiego, płk. Zygmunta Zielińskiego, kpt. Ludwika Piskora, kpt. Mariana Kukiela, kpt. Wacława Stachiewicza, por. Walerego Sławka, por. Jędrzeja Moraczewskiego, por. Władysława Bortnowskiego, por. Aleksandra Litwinowicza, mjr Kazimierza Fabrycego, Juliusza Kaden-Bandrowskiego i innych.

Siegfried H e 11 e r (1880-1957) Niemiec, porucznik w st. spoczynku. Komendant Okręgu VI tarnowskiego od 22 września 1915 r. do końca akcji, jednocześnie projektant kilku cmentarzy w rejonie Siemiechowa, Pleśnej i Szczepanowie. Jego dość proste w wyrazie projekty mają walory bardzo dobrego skomponowania z krajobrazem.

Johann J a g e r, Niemiec, porucznik w st. spoczynku, z wykształcenia inżynier budowlany, w kadrze Oddziału Grobów Wojennych wymieniony w grupie rzeźbiarzy. Kierownik artystyczny Okręgu B jasielskiego, od 25 lipca 1917 do końca akcji również jego komendant. Był autorem prawie wszystkich cmentarzy w podległym okręgu. Jego dzieła nie należą do najwyższych osiągnięć twórczych i przez wielu autorów nazywane są „typowo niemieckimi", a nawet przesadnie „teutońskimi" i z tego względu zawsze są przeciwstawiane twórczości działającego w sąsiednim Okręgu I żmigrodzkim Duszana Jurkowicza. Obok mniej wartościowych realizacji pozostawił J. Jager interesujące i niekonwencjonalne założenia przestrzenne nekropolii, jak choćby cmentarz nr 14 w Cieklinie, czy położony w pobliżu kurhanowy grób zbiorowy. (cmentarz nr 13). Jest też autorem projektów małych drewnianych krzyży na kolumnowych cokołach, wzorowanych na nagrobkach cmentarzy rumuńskich w Karpatach.

Duszan Jurkowicz (1886-1947), Słowak, najpopularniejsza i niekonwencjonalna postać w środowisku artystycznym skupionym w Oddziale Grobów Wojennych - głownie z powodu powszechnie uznanych za najbardziej udane kompozycyjnie i krajoznawcze, rozwiązania projektowe w całej Galicji Zachodniej. Był nie tylko jednym z czołowych architektów słowackich lecz również budowniczym, działaczem kulturalnym i społecznym. Czynnym zawodowo i twórczo do ostatnich lat życia. Członek i współzałożyciel tzw. Umeleckej Besedy Slovenska w Bratysławie, utworzonej 21 czerwca 1921 r. w celu popierania i umocnienia dorobku kultury i sztuki słowackiej. Został powołany do służby wojskowej jako „ochotnik pospolitego ruszenia" na początku 1915 r. i skierowany do Oddziału Grobów Wojennych, gdzie powierzono mu funkcję kierownika artystycznego i projektanta w I Okręgu Cmentarnym „Żmigród". Zaprojektował i zrealizował około 35 cmentarzy wojennych. Prócz założeń kompozycyjno-przestrzennych całych cmentarzy projektował również elementy składowe nekropolii i detale wystroju, wśród nich kilkanaście wersji drewnianych krzyży nagrobnych, a także duże krzyże pomnikowe, pojedyncze i w zespołach. Niektóre projekty jego krzyży były wykorzystane także w innych okręgach. Projektował głównie w materiale drewnianym, ale znane są również liczne projekty krzyży kamiennych a nawet żeliwnych z palmetową dekoracją (spotykamy je na dwóch cmentarzach w Okręgu I „Żmigród": nr 8 w Nowym Żmigrodzie i nr 11 w Woli Cieklińskiej). Twórczość Jurkowicza jest nieporównywalna do dzieł innych projektantów w pozostałych okręgach cmentarnych, przede wszystkim ze względu na bezpośrednią inspirację wywodzącą się z budownictwa regionalnego oraz niespotykane wyczucie nastroju beskidzkiego krajobrazu. Prócz działalności projektowo-artystycznej w latach I wojny światowej Dusan Jurkovic znany jest z wielu innych projektów: domu Regionalnego w Skalicy (z 1905 r.); pomnika nagrobnego Josefa Milislava Hurbana, pisarza i polityka słowackiego (zrealizowanego w 1948 r.); pomnika Słowackiego Powstania Narodowego (SNP) w Kremniczce k/Bańskiej Bystrzycy, wybudowanego w 1949 r. w stylu do złudzenia przypominającym niektóre kamienne cmentarze Jurkowicza z lat „wielkiej wojny"; rekonstrukcji renesansowego kasztelu z przełomu XVI i XVII w. w Spiskim Szczawniku; projektu odbudowy ruin zamku w Zwoleniu (Słowacja) z lat 1370-1382, opracowanym w 1923 r. (nie zrealizowany); stacji kolei linowej w Łomnicy Tatrzańskiej, wybudowanej w latach 1935-1937.

Alfons Karpiński (l 865-1961) Polak, porucznik. Wybitny polski malarz, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, uczeń Jana Stanisławskiego w zakresie malarstwa krajobrazowego. Autor kilki obrazów i akwarel cmentarzy, członek Komisji Konkursowych. W służbie Oddziału Grobów Wojennych do l sierpnia 1917 r. (później, do końca wojny bez przydziału). Po wojnie czynny w środowisku malarskim Krakowa, m.in. członek założonej w 1931 r. tzw. Grupy Dziesięciu mającej na celu urządzanie wystaw pod hasłem: szacunku dla odmiennych poglądów i metod.

Adolf K a s p a r, Czech, jednoroczny ochotnik - kapral, figuruje w etatowej kadrze Oddziału Grobów Wojennych w grupie malarzy, w rzeczywistości był grafikiem. Współpracował ściśle ze swym przyjaciela! Duszanem Jurkowiczem. Jego malowane bądź rysowane widoki cmentarzy lub ich fragmentów, byt wykorzystywane w akcji propagandowej związanej z budową wojennych nekropolii. Najbardziej znanym jego dziełem jest nawiązujący do tradycji karpackiego malarstwa na szkle obraz Matki Boskiej (w wersji „Czarnej Madonny Częstochowskiej") zdobiący kaplicę na cmentarzu nr 60 na Przełęczy Małastowskiej w Okręgu I „Żmigród". Styl obrazu nawiązujący bezsprzecznie do malarstwa ludowego świadcz o wszechstronności artysty. Wśród akwarel Kaspara warto wyróżnić dwie: przedstawiającą niezrealizowaną wersję projektu D. Jurkovica cmentarza nr 7 ” (?) „ w Grabiu oraz zrealizowanego tylko częściowo projekt cmentarza nr 7 w Desznicy (obie nekropolie w Okręgu I). Udział Adolfa Kaspara w pracach Oddział Grobów Wojennych świadczy o dbałości przez kierownictwo Oddziału Grobów Wojennych o właściwą formę artystyczną cmentarzy wojennych. Skromny podoficer pospolitego ruszenia był „w cywilu" jednym z najwybitniejszych czeskich grafików książkowych naszego stulecia. Sława Kaspara datuje się od 1903 r kiedy to wyszła znakomita „Babunia" Bożeny Nemcovej z jego ilustracjami, uznanymi za przewrót w czeskiej sztuce edytorskiej. Do wybuchu I wojny Kaspar miał już bogaty dorobek o randze światowej, m. in. dzięki ilustracjom w dziełach Jiraska, Bartosa, Wintera i innych. Specjalizował się w grafice dziecięcej i dziś jest uznanym pionierem w tej dziedzinie.

Wojciech Kossak (1857-1942), Polak, malarz, syn Juliusza Kossaka. W czasie wojny służył w armii austriackiej w stopniu rotmistrza ułanów obrony krajowej i współpracował z Oddziałem Grobów Wojennych. Projektował pocztówki propagandowe, m. in. z portretem generała Brandnera v. Wolfzahn. Zapraszany do komisji oceniających projekty cmentarzy współdziałał z innymi polskimi artystami związanymi z projektowaniem cmentarzy wojennych m. in. Stanisławem Żarneckim i Januszem Szczepkowskim. W historii polskiego malarstwa znany jako główny twórca panoram „Racławice" i „Przejście przez Berezynę" oraz wielu scen batalistycznych, rodzajowych i portretów. W swej twórczości reprezentował malarstwo tradycyjne. Jeszcze przed I wojną, w 1908 r. wspólnie z malarzem Julianem Kowalskim zorganizował w Krakowie artystyczną grupę „Zero" jako odpowiedź na nowe prądy w sztuce. W 1920 r. był członkiem Stowarzyszenia Sztuki „Pro Arte" w Warszawie o tendencjach zachowawczych, związanego z „Zachętą".

Emil L a d e w i g, Austriak, kapitan w st. spoczynku odkomenderowany w 1915 r. ze sztabu Generalnego Gubernatora w Serbii do służby w Oddziale Grobów Wojennych, gdzie przebywał do dnia l stycznia 1917. Architekt z wykształcenia, współpracował z projektantami cmentarzy w Okręgach: III - „Gorlice VII - „Dąbrowa" i X - „Limanowa". Samodzielnie zaprojektował cmentarze nr 251 w Ujściu Jezuicki i nr 252 w Otfinowie (Okręg VII - „Dąbrowa". Znany też jako autor projektu pomnika centralnego cmentarzu nr 91 w Gorlicach (Okręg III).

Gustaw Ludwig, Niemiec, kapitan pospolitego ruszenia, architekt monachijski pochodzący z Moraw (ur. w Brnie). Kształcił się w Austrii i Stanach Zjednoczonych. Jeden z najwszechstronniejszych twórców w ekipie artystycznej Oddziału Grobów Wojennych. Przez cały prawie okres akcji budowy cmentarzy wojennych (do l stycznia 1918 r.) był kierownikiem artystycznym Okręgu X - „Limanowa - Nowy Sącz a przez krótki czas, od 21 maja do 30 listopada 1917 r. również komendantem tego Okręgu. Prócz projekt prawie wszystkich cmentarzy w Okręgu X oraz reprezentacyjnego cmentarza nr 91 w Gorlicach w Okręgu l Do najciekawszych jego projektów należy koncepcja cmentarza nr 368 w Limanowej - Jabłońcu (zmieniona niestety w trakcie realizacji) oraz kaplica na cmentarzu nr 361 w Krasnych-Lasocicach. Zaprojektował serię trzech dużych krzyży żeliwnych na groby zbiorowe w odrębnych wersjach dla poległych żołnierzy armii austro-węgierskiej, niemieckiej i rosyjskiej, oraz odpowiadających im trzech wersji małych żeliwnych krzyży nagrobnych z takim samym jak opisane wyżej przeznaczeniem. Projekty G. Ludwiga charakteryzują bogatą ornamentacją opartą na motywach roślinnych (głównie laur i liście dębowe). Jest też autorem jednego z projektów drewnianego krzyża centralnego z obręczową glorią i kutymi żelaznymi dekoracjami. Krzyże projektu G. Ludwiga spotykamy we wszystkich okręgach cmentarnych z wyjątkiem Okręgu I-„Żmigród".

Michael Matscheko Ritter v. G l a s n e r, Austriak, rzeźbiarz powołany do armii jako podoficer prowiantowy. Przeniesiony do służby w Oddziale Grobów Wojennych. Przydzielony do Okręgu V (Pilzno) współpracował z kierownikiem artystycznym i głównym projektantem tego Okręgu, architektem Gustawem Rossmannem. Samodzielnie zaprojektował i zrealizował kilka cmentarzy w rejonie Brzostka, m. in. cmentarz nr 217 w Januszkowicach i cmentarz nr 218 w Bukowej wraz z ciekawą kapliczką-latarnią.

Hans M a y r, Niemiec, porucznik pospolitego ruszenia, architekt i inżynier budowlany. Wykształcony w Wiedniu. Kierownik artystyczny i przez cały okres działalności Oddziału Grobów Wojennych główny projektant cmentarzy Okręgu III — „Gorlice". Jest m.in. autorem niezrealizowanego projektu kaplicy-mauzoleum na cmentarzu nr 80 w Sękowej. Stworzył dwa projekty żeliwnych krzyży nagrobnych masowo stosowanych w Okręgu III - „Gorlice" i spotykanych w prawie wszystkich pozostałych okręgach. Jego dziełem jest też wysoki krzyż centralny z belek z blaszanym półkolistym nakryciem, również często spotykany we wszystkich okręgach z wyjątkiem IX, X i „Z".

Franz Mazura, podporucznik w st. spocz. Wiedeńczyk pochodzenia polskiego, powołany na czas wojny do armii i skierowany do Oddziału Grobów Wojennych, gdzie pracował jako rzeźbiarz do l marca i 1917 r. Autor projektów kilku typowych steli nagrobnych. Twórca monumentalnej rzeźby „rycerza pancernego" na cmentarzu nr 350 w Nowym Sączu (Okręg X).

Robert M o t k a, Austriak, porucznik w st. spoczynku, architekt. Jeden z pierwszych twórców odkomenderowanych do Oddziału Grobów Wojennych, gdzie jako kierownik artystyczny i główny projektant Okręgu VIII brzeskiego działał do 26 kwietnia 1917 r. Początkowo przydzielony na teren przyszłego Okręgu III, gdzie w miesiąc po bitwie pod Gorlicami, w czerwcu 1915 r. już przygotowywał projekt prowizorycznego cmentarza wojennego na Boczniowej Górce w Gorlicach (obecnie góra Cmentarna) przed uroczystościami Święta Zmarłych l listopada 1915 r. W styczniu 1916 r. przeniesiony do Brzeska. Do jego najciekawszych realizacji należy cmentarz nr 275 w Brzesku oraz trzyczęściowy cmentarz nr 290 w Charzewicach (Okręg III brzeski). Autor niezrealizowanych projektów: pomnika bitwy pod Gorlicami tzw. Siegesdenkmal-Ehrenhalle oraz kaplicy memoratywnej na cześć przełamania obrony rosyjskiej na linii dolnego biegu Dunajca w maju 1915 r. zw. Gedachtniskapelle Dunajec (o nieznanej lokalizacji).

Anton M u Ile r, Niemiec, sierżant saperów, budowniczy. Przydzielony początkowo do Okręgu IV łużańskiego, gdzie zaprojektował kilka cmentarzy, m.in. nr 116 w Staszówce-Dawidówce, nr 125 w Zagórzanach i nr 136 w Zborowicach, z których dwa pierwsze można zaliczyć do udanych kompozycji przestrzennych. Z początkiem 1917 r. przeniesiony do Okręgu VI - „Tarnów".

Gustaw Rossmann, Niemiec, podporucznik w st. spoczynku architekt z Dusseldorfu. Do dnia l czerwca 1917 r. kierownik artystyczny Okręgu V - „Pilzno" i projektant większości cmentarzy w tym okręgu. Jego dzieła zrealizowano również w okręgach sąsiednich, gdzie uczestniczył w konkursch projektowych. Jego projektu są piękne drewniane krzyże centralne z żelaznymi okuciami i kutymi ozdobami w konwencji „Holzkreuz mit schmiedeeisernem Zierat". Z innych prac tego twórcy można wymienić niezrealizowane projekty: pomnika na cmentarzu nr 227 w Gorzejowej oraz kaplicy na cmentarzu nr 2 w Demborzynie; kapliczkę-„latarnię" przy cmentarzu nr 226 w Zawadce Brzostowskiej; piękną drewnianą gontynę na cmentarzu nr 357 w Kamionce Małej-Orłówce w Okręgu X „Limanowa"; kaplicę na cmentarzu wojskowym w Ołomuńcu i minaret na cmentarzu tureckim oraz największą w Zachodniej Galicji murowaną neobarokową kaplicę o przelotowym przejściu na cmentarzu nr 192 w Lubczy (Okręg VI - „Tarnów”). Namalował też obraz przedstawiający projekt cmentarza w Regetowie Wyżnym.

Henrich S c h o l z, ochotnik pospolitego ruszenia przydzielony do służb technicznych, rzeźbiarz, kierownik artystyczny i główny projektant Okręgu VI - „Tarnów". Jego dzieła projektowane zarówno w kamieniu jak i w drewnie świadczą o wielostronności artysty. Z wartościowych realizacji warto wymienić wysokie drewniane krzyże pomnikowe z ozdobami żelaznymi; krucyfiks na cmentarzu nr 175 w Porębie Radlnej; drewnianą (zaginiona) figurę Matki Boskiej Bolesnej pod krzyżem na cmentarzu nr 163 w Tuchowie, marmurową płaskorzeźbę św. Jerzego walczącego ze smokiem na cmentarzu nr 183 w Siemiechowie.

Karl Scholich, Niemiec, kapitan w st. spocz. Komendant Okręgu VIII brzeskiego od 13 stycznia 1916 r. do końca akcji. Próbował swych sił również w projektowaniu. Wygrał konkurs na reprezentacyjny cmentarz nr 314 w sąsiednim Okręgu „Bochnia".

Franz S t a r k (vel Starck), Austriak, porucznik w st. spoczynku, architekt wiedeński. Do l stycz 1918 r. kierownik artystyczny i główny projektant cmentarny w Okręgu IX „Bochnia". Jego autorstwa jest m.in. projekt kaplicy na cmentarzu nr 310 w Leszczynie i kilka wersji krzyży nagrobnych z płaskowników. Podobnie zresztą jak wielu jego kolegów, większość cmentarzy swego okręgu zrealizował w uproszczonej konwencji, aby uzyskać rezerwy materiałowe na kilka reprezentacyjnych, zaprojektowanych z rozmachem cmentarzy.

Jan Szczepkowski, Polak (1878-1964), porucznik pospolitego ruszenia. W kadrze Oddziału Grobów Wojennych figuruje jako Johann Ritter von Szczepkowski. Kierownik artystyczny Okręgu - „Łużna" od l lipca 1917 r., przez miesiąc (od l grudnia 1915 r. do 3 stycznia 1916 r.) również j komendant. Po krótkiej przerwie, od 2 lutego 1916 r. funkcję komendanta objął por. August Kozlik, J. Szczepkowski pozostał nadal na stanowisku kierownika artystycznego, pełniąc jednocześnie obowiązki stałego członka Sądu Konkursowego w Krakowie. W kadrze Oddziału Grobów Wojennych zaliczony grupy architektów, w rzeczywistości był rzeźbiarzem. W wieku 14 lat rozpoczął naukę w Zakopiańskiej Szkole Przemysłu Drzewnego (obecnie Liceum im. Kenara), którą ukończył w 1896 r. jeszcze za kadencji dyrektora Franciszka Neużila (Czecha). Młody Szczepkowski nie ulegał popularnemu wówczas stylowi „zakopiańskiemu" ani nieco wówczas zdegenerowanej sztuce ludowej Podhala, która przyswajała sobie niektóre elementy tyrolskiego kiczu (osty, szarotki, napisy okolicznościowe). Po ukończeniu zakopiańskiej szkoły wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie był uczniem m. in. Konstantego Laszczki i Ja Malczewskiego. Później, w Paryżu, jego mistrzami byli Antoine Bourdelle i August Rodin. Z tego okresu nie pozostało zbyt wiele z twórczości artysty, a jego najsłynniejsze realizacje powstały już po wojnie. Międzynarodową sławę przyniósł artyście „Ołtarz Matki Boskiej" zwany też „Bożym Narodzeniem”, rzeźbiony w drewnie, wystawiony w 1925 r. w Paryżu i zakupiony przez rząd francuski. Ołtarz ten obecnie znajduje się w kościele w Bourges a jego replika w Muzeum Narodowym w Warszawie. Charakterystyczny sposób wykonania tej płaskorzeźby, składającej się z setek małych płaszczyzn (przypominających strukturę kryształu) określił na długie lata styl prac Jana Szczepkowskiego. W 1914 r. artysta powołany do czynnej służby wojskowej uczestniczył w walkach frontowych do maja 1915 r., kiedy to został ciężko ranny Kraśnikiem. Po rekonwalescencji uznany za niezdolnego do służby liniowej, awansowany do stopnia porucznika i skierowany do Oddziału Grobów Wojennych. J. Szczepkowski wyniósł z frontu odznaczenia bojowe: „Ver Dienst" z mieczami, „Militarverdienstkreuz II kl." oraz order „Carlous Imp. et Rex". Okręjg IV „Łużna", który major R. Broch powierzył artystycznej pieczy J. Szczepkowskiego, jest w zakresie założeń przestrzennych i kompozycji cmentarzy dość niejednolity, działali tu bowiem projektowo również inni twórcy: architekt i budowniczy Anton Muller, niemiecki architekt Hans Mayr, berliński rzeźbiarz prof. Hosaeus (pylony na cmentarzu nr 118 Staszówce) a także Duszan Jurkowicz, który zrealizował drewnianą kaplicę-gontynę na cmentarzu nr 123 w Łużnej-Pustkach po odrzuceniu przez Komisję Konkursową projektu Szczepkowskiego. Na cmentarzu tym pozostały jednak inne dzieła Szczepkowskiego m. in. pomniki nagrobne w kwaterze żołnierzy węgierskich i innych kamienny sarkofag. Jego autorstwa jest całe założenie przestrzenne tej nekropolii. Z innych dzieł artysty warto jeszcze zwrócić uwagę na cmentarz nr 138 w Bogoniowicach z charakterystycznymi nagrobkami i symbolicznymi basztami. Po wojnie Jan Szczepkowski pozostał przy sztuce cmentarnej (projektował pomniki nagrobne) jednak przede wszystkim poświęcił się rzeźbie (m. in. pomniki Bogusławskiego i Moniuszki przed Teatrem Wielkim w Warszawie, fryzy, medaliony i płaskorzeźby na gmachach Sejmu i Banku Gospodarstwa Krajowego i wiele innych). Krótko był dyrektorem Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Malarstwa w Warszawie. Ostatnie lata swego życia artysta spędził w Milanówku, w willi „Kaprys" (ul. Krasińskiego 25) do dziś zamieszkałej przez rodzinę Szczepkowskich i Morozowiczów. W willi mieści się prywatne muzeum, w którym znajduje się m. in. jedno z wybitnych dzieł artysty - ołtarz rzeźbiony w sosnowym drewnie dla jednego z kościołów szwajcarskich (wykonany tuż przed wojną pozostał w kraju). Niewiele biografów Józefa Piłsudskiego wie, że J. Szczepkowski zdejmował maskę pośmiertną Marszałka i rozpoczął prace nad projektem sarkofagu, które niestety do września 1939 r. nie zostały zakończone. Zmarł w sędziwym wieku 86 lat i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Alei Zasłużonych. Autorem pomnika nagrobnego artysty zrealizowanego w 1965 r. jest rzeźbiarz Karol Tchork. Żona Jana Szczepkowskiego - Maria Morozowicz Szczepkowska (1885-1968) była literatką i aktorką. Obok Duszana Jurkowicza jest Jan Szczepkowski niewątpliwie jedną z wybitnych indywidualności w Kadrze artystycznej Oddziału Grobów Wojennych.

Henryk U z i e m b ł o (1879-1949), Polak, malarz akwarelista; kształcił się u Stanisława Wyspiańskiego, Teodora Axentowicza oraz prof. Karola Kargera w Wiedniu. Specjalizował się w ściennym malarstwie dekoracyjnym, malował jednak również twardo kształtowane i surowe w kolorze krajobrazy np. „Topole", „Wieczór", „Kościół w Raciborowicach", „Zima", „Ukraińskie dęby" (wystawione w 1912 r.), „Śniegi w słońcu" i inne. Powołany do wojska w 1914 r. w wieku 35 lat, w październiku 1915 r. skierowany do Oddziału Grobów Wojennych jako porucznik pospolitego ruszenia. Pracował w Zespole Malarzy i Grafików („Maler-Gruppe Nr VI") wykonując szkice i projekty kompozycji cmentarzy, akwarele makiet i szkiców terenów walk (znana jest jego piękna akwarela cmentarza w Gładyszowie). Był członkiem Komisji Konkursowej. W 1916 r. urządził wystawę poświęconą walkom armii austro-węgierskiej, a w szczególności ofensywie majowej w 1915 r. prezentując szkice i tempery m. in. „Przejście c.k. armii austriackiej prze Dunajec w pościgu za Rosjanami w maju 1915 r.", „Piechota austriacka w rowach ostrzeliwana przez artylerię rosyjską pod Tarnowem", „Oblężenie Krakowa". „Ciężkie haubice austriackie" i inne. Pozostawił też wiele szkiców wojennych - typów żołnierzy, patroli, ruin, scen z okopów itp. Uziembło był jednym z najbardziej czynnych malarzy wojennych c.k. armii austro-węgierskiej. Henryk Uziembło był jednak przede wszystkim Polakiem, gorącym patriotą i rzecznikiem walk o niepodległość, co silnie związało artystę z ideą Legionów Polskich. Stanął wkrótce w szeregu plastycznych kronikarzy Legionów - obok Leopolda Gottlieba Stanisława Jankowskiego, Karola Zyndrama-Maszkowskiego, Leona Czechowskiego, Włodzimierza Koniecznego. Wilhelma Wilka-Wyrwińskiego, Kazimierza Dąbrowy-Młodzianowskiego, Zygmunta Rozwadowskiego, Jana Skotnickiego, Kajetana Stefanowicza i Leona Wyczółkowskiego. Pierwsza wystawa prac tych artystów odbyła się w 1916 r., a następna w 1924 r. dla W. Koniecznego i W. Wilk-Wyrwińskiego już pośmiertna (zginęli na froncie jako oficerowie Legionów) w gmachu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. (Znaczna część tych prac znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.) Po wojnie H. Uziembło był autorem plastycznej oprawy oficjalnego aktu zaślubin Polski z morzem, które odbyły się 10 lutego 1920 r. w Pucku.

Hans (Johann) W a t z a l, Austriak, porucznik w st. spocz. rzeźbiarz. Kierownik artystyczny Okręgu VII - „Dąbrowa" a od 14 czerwca do 30 listopada 1917 r. również jego komendant. Jako projektant działał te w sąsiednim Okręgu VIII - „Brzesko", gdzie znajduje się kilka cmentarzy jego autorstwa w północno wschodniej części tego Okręgu (nr 254, 255 i 259 do 263). Projektował piękne krzyże nagrobne z surowego kutego żelaza, prawie nie spotykane poza Okręgiem VII.

Wielu artystów uprawiających przed powołaniem ich do służby w Oddziale Grobów Wojennych inni rodzaje twórczości, po wojnie poświęciło swe prace również rzeźbie nagrobkowej i pomnikowej. Dotyczy to np. D. Jurkowicza, G. Ludwiga, G. Rossmanna a wśród Polaków J. Szczepkowskiego. Działalność przedstawionych wyżej twórców cmentarzy na stanowiskach kierowników artystycznych okręgów cmentarnych trwała do drugiej połowy 1917 r. następnie byli odwołani z tych funkcji lub przeniesieni na stanowiska komendantów okręgów. Wiązało się to z faktem, że zasadnicze prace projektowe jak i budowlane na większości obiektów, wymagające nadzoru artystycznego i autorskiego zostały w tym okresie zakończeni i były kontynuowane tylko przy obiektach dużych, o bardziej skomplikowanej architekturze i wystroju Prowadzono też jeszcze roboty porządkowe w otoczeniu cmentarzy, przy budowie dróg dojazdowych i inżynierskim zabezpieczeniu budowli. Cykl budowy przeciętnego cmentarza nie przekraczał zatem półtora roku i tylko w nielicznych przypadkach trwał dwa lata lub dłużej. ... ”