Cmentarz nr 89 - Gorlice

O cmentarzu tym można pisać tylko na podstawie zdjęć, opisów i źródeł archiwalnych, gdyż obecnie nie istnieje. Został zrównany z ziemią przy okazji budowy bloków na ul. Kopernika, zaś pochowanych na nim 61 niemieckich żołnierzy przeniesiono w latach 60-tych na cmentarz nr 91. Bardzo szkoda że pozostawienia go w spokoju nie uwzględniono planując budowę osiedla, gdyż był to ciekawy obiekt. Zaprojektowany przez Hansa Mayra . Ogrodzony wysokim murem z kamienia z bramką nakrytą trójkątnym daszkiem. W środku dwie mogiły masowe i dwa duże żeliwne krzyże typu "niemieckiego" - ponadto w niszach w murze żeliwna tablica z nazwiskami (wszyscy pochowani na tym cmentarzu są znani z nazwiska) i druga marmurowa. Obecnie bardzo trudno jest stwierdzić gdzie dokładnie znajdował się ten obiekt.

Cmentarz nr 90 - Gorlice

Obecnie niemożliwe do zlokalizowania mogiły 4 żołnierzy austriackich i 2 rosyjskich wyznania mojżeszowego, położone w obrębie cmentarza żydowskiego. Znajduje się on na zachodnim stoku Góry Cmentarnej za potokiem Stróżowianka, który przekraczamy mostkiem od ul. Stróżowskiej. Cmentarz ten został w latach okupacji hitlerowskiej zlikwidowany przez nazistów , zaś pomniki nagrobne - macewy użyte do budowy m.in. schodów i chodników w mieście oraz umocnienia brzegów potoku poniżej. Po wojnie macewy które udało się odnaleźć zwieziono na teren kirkutu. Lokalizację niektórych dało się ustalić i te ustawiono z powrotem (kilka dość przypadkowo), kilkanaście tworzy pomnik ofiar nazizmu położony przy bramie, zaś większość leży w stercie na dole cmentarza. R.Frodyma w swoim przewodniku wspomina że zachowały się dwie macewy żołnierskie - jest to prawda, zlokalizowane są w pobliżu ohelu (kaplicy), jedna z nich leży, na drugiej zachował się ciekawy ledwo dziś widoczny napis alfabetem hebrajskim. Same pomniki są wykonane z betonu o kształcie identycznym z zachowanymi do dzisiaj na cm.nr 130 a ,w Grybowie. Groby były w dwóch miejscach - osobno Rosjanie i nieco wyżej Austriacy.

Cmentarz nr 91 - Gorlice

Obiekt położony na szczycie Góry Cmentarnej (nazwa pochodzi od tego cmentarza) powyżej osiedla mieszkaniowego "Korczak". Charakterystycznie usytuowany jest widoczny praktycznie z każdej części miasta - z niego roztacza się też rewelacyjna panorama zarówno samego miasta jak i widok w głąb doliny Sękówki oraz okolicznych gór na południe od rzeki Ropy. Dojście do niego nie stanowi problemu - można nawet podjechać samochodem przed samą bramę, gdzie znajduje się niewielki wyasfaltowany placyk. Cmentarz ten jest największym ( 9216 m², ok. 130x75m) i jednocześnie reprezentacyjnym obiektem Okręgu III. Obecny jego wygląd zawdzięczamy projektowi Emila Ladewiga, wyłonionemu w drodze konkursu rozpisanego wśród architektów Wydziału Grobów Wojennych C.i K. Komendantury Wojskowej w Krakowie. Celem tego projektu było uczczenie pamięci walk o Gorlice które miały decydujące znaczenie dla majowej ofensywy 1915 r. Warto wiedzieć że cmentarza tego nie zbudowano na pustym miejscu. Bezpośrednio po bitwie utworzono już na tym wzgórzu cmentarz wojskowy na którym pochowano żołnierzy poległych w walkach o północną i zachodnią część miasta. Jego wystrój nie był całkowicie prowizoryczny - posiadał np. kaplicę odpowiednią na uroczystości ku czci poległych oraz nagrobki zróżnicowane stosownie do przynależności armijnej poległych. (patrz fot.arch.). Mimo tego uznano tę formę za niewystarczającą i podjęto budowę nowego obiektu. Jego obecny wygląd , a także inne interesujące szczegóły tak opisują Broch i Hauptmann w swojej pracy: "Pracami budowlanymi kierował porucznik Max Glogar. Były one prowadzone z największym pośpiechem. Niekorzystne dla celów cmentarnych ukształtowanie terenu, zmieniono przeprowadzając rozległe prace ziemne. Konieczne było także zbudowanie obsadzonej drzewami drogi jezdnej.(...) Cmentarz bohaterów w Gorlicach, położony jest na samotnie stojącym wzgórzu, bardzo płasko sklepionym. Aby sylwetce cmentarza nadać odpowiednie cechy, już z daleka podkreślające jego znaczenie, planowano początkowo wznieść potężne budowle w najwyższym punkcie terenu. Sporządzono i rozpatrzono wiele tego typu projektów. Wreszcie wyciągnięto wniosek, że budowla pamiątkowa o takich rozmiarach wykracza poza ramy, jakie zakreślił sobie Wydział Grobów Wojennych, przede wszystkim ze względu na konieczność realizowania prac przez kilka lat i niepewność co do ich kontynuowania po zawarciu pokoju. Jednocześnie pojawiły się wątpliwości, czy słuszne jest łączenie w jednym dziele pomnika zwycięstwa z pomnikiem cmentarnym, łączenia dwu całkiem przeciwstawnych i odmiennych rzeczy, dla których wartości duchowych nigdy nie można by znaleźć przekonywającego wyrazu w jednej artystycznej nieskazitelnej formie.

Zdecydowano więc, że po wojnie pomnik zwycięstwa stanie na innym wzgórzu w okolicy Gorlic, a na przeznaczonym na ten pomnik miejscu pośrodku cmentarza, zostaną posadzone wysokie lipy i dęby i wzniesiony będzie monumentalny krzyż. Decyzja o rozwiązaniu problemu pomnika zapadła już po zakończeniu budowy cmentarza i odkomenderowaniu jego budowniczych z Wydziału Grobów Wojennych.

Kierownik artystyczny X Okręgu cmentarnego, kapitan Gustav Ludwig, podjął się zaprojektować potężny, łączący w swojej symbolice chrystianizm z germanizmem krzyż pomnikowy, który harmonijnie wkomponował się w architekturę cmentarza. Wystrój wnętrza ogranicza się do masywnego muru kamiennego, biegnącego uskokowe w zależności od poziomu terenu. W środku czołowej strony mur rozszerza się, przybierając kształt bastionu. Główny akcent architektoniczny stanowi w tym murze dużych rozmiarów trzyczęściowa budowla bramna, wznosząca się w swojej antycznej, pięknej formie i kształcie w miejscu, w którym droga dojazdowa przechodzi w plac. Uroczysty nastrój tej budowli doskonale podkreśla znaczenie całego założenia cmentarnego. W holu bramnym wmurowano tablice marmurowe, których tekst brzmi:

I t a b l i c a :Na miejscu wiecznej pamięci, skąd nastąpiło zwycięskie wygnanie wroga z Galicji w dniu 2 maja roku 1915, na granicy miasta łez i gruzów - Gorlic ten żołnierski cmentarz został zbudowany w latach 1916- 1917. W 301 grobach sławy spoczywają z honorem polegli bohaterowie z C.i k. Pułków Piechoty Nr 3, 9, 17, 24, 56, 100, Królewskich Pruskich Pułków Piechoty Nr 26,46,92, Królewskich Pruskich Rezerwowych Pułków Piechoty Nr 42, 267, 269, 270, 271, 272, Królewskich Bawarskich Pułków Piechoty Nr 3 i 22 oraz przeciwnika.

II t a b l i c a : Na chwałę poległych w roku 1914 i 1915 żołnierzy, którzy dla swej Ojczyzny oddali z honorem życie, przyjaciół i wrogów C.i k. Komendantura Wojskowa w Krakowie wybudowała 400 żołnierskich cmentarzy pod pełnymi glorii rządami, onegdaj Cesarza i Króla Franciszka Józefa I w wojennym roku 1916 pracę rozpoczynając i pod pełnymi glorii rządami Cesarza i Króla Karola I, ukoronowanego zwycięstwami dowódcy C.i k. Sił Zbrojnych, w wojennym roku 1918 pracę kończąc. Trzecia tablica marmurowa daje przegląd wszystkich zbudowanych cmentarzy wojskowych według c.k. starostw, na których terenie się znajdują.

Umieszczenie tej tablicy na gorlickim cmentarzu bohaterów ma na celu podkreślenie historycznego znaczenia jego usytuowania w najważniejszym punkcie całego zachodniogalicyjskiego teatru działań wojennych.

Poprzez liczne zadrzewienia postarano się o to, by cała budowla cmentarna, której wydłużone kontury na płaskim wzgórzu, mimo dużego zużycia materiałów kamiennych oddziaływują nie dość wymownie, stała się bardziej widoczna. Wokół krzyża pomnikowego, w centrum cmentarza, potężne korony drzew połączą się kiedyś w dominującą grupę. Dotychczasowe prace przy zadrzewianiu dają podstawy do przypuszczeń, że zamierzony cel zostanie osiągnięty. Niezmiernie sugestywne okazało się postawienie pięknych nagrobków kamiennych między strzyżonymi żywopłotami biegnącymi wzdłuż mogił. Z cmentarza wzrok kieruje się w dół, na Gorlice - miasto łez i gruzów oraz na wspaniałość pól, lasów i gór, które mimo grozy wojny, uratowały swą wieczną młodość." Do powyższego opisu można dodać iż tablice w bramie nie zachowały się do dzisiaj, a na ich miejscu umieszczono tablice żeliwne z nazwiskami poległych pochowanych na tym cmentarzu. Co do krzyża który jest pomnikiem centralnym to jest on obecnie ozdobiony dwoma "nowymi" tablicami , jedną z roku 1928 i drugą z roku 1946. Nowym elementem są także żeliwne tablice wmurowane od strony bramy na zewnątrz cmentarza na których umieszczono nazwiska żołnierzy rosyjskich pochowanych tutaj - uzyskane niedawno dzięki m.in. współpracy z archiwami Rosji. Autorzy nie wspomnieli także o ołtarzu polowym wyodrębnionym ze wschodniej części muru - mimo że jest on przygotowany do uroczystości rocznicowych nie wykorzystano go podczas obchodów 80-tej rocznicy Bitwy Gorlickiej. W zamian wybudowano na zewnątrz cmentarza (z tyłu istniejącego ołtarza) drewniany podest z zadaszeniem zwieńczonym krzyżami (ogólnie miało to przypominać dzieła Jurkowicza - raczej nieporadnie), który niedawno rozebrano kiedy jego stan techniczny groził już wypadkiem. Cmentarz jest w ogólnym stanie bardzo dobrym - z wyjątkiem stale oszpecanej przez miejscowych młodocianych degeneratów bramy. Niedawno doszło też do oburzającego aktu wandalizmu - zniszczono słup i rury ogradzające podest przed bramą i kamienną balustradę w bramie. Na szczęście szkody te usunięto i można zwiedzać obiekt bez przeszkód. Teren cmentarza jest stale zadbany , nagrobki stoją na miejscach - warto dodać ze pierwotnie było ich więcej, znikały stopniowo w czasie licznych remontów. Spoczywa na nim 425 żołnierzy armii austro-węgierskiej, 140 żołnierzy niemieckich i 287 żołnierzy armii rosyjskiej. Jest to obowiązkowy obiekt do zwiedzania w tym Okręgu!

Cmentarz nr 92 - Stróżówka

Obiekt zaprojektowany Hansa Mayra , pochowano na nim 99 żołnierzy armii rosyjskiej. Aby do niego trafić należy skręcić w prawo, w drogę gruntową oznaczoną betonowym austriackim słupem informacyjnym z drogi Gorlice - Łużna niedaleko za jej zakrętem w lewo (pierwszym od mostku na Stróżowiance). Cmentarz za niewielkim zarośniętym jarem, na szczycie przeciwnego brzegu. Obecny wygląd obiektu zawdzięczamy nieprawidłowo wykonanej odbudowie - niezgodnej zresztą nawet z logiką. Skoro cmentarz jest poświęcony tylko żołnierzom rosyjskim to nawet przez analogie można było postawić na nim krzyż identyczny z tym z cm. nr 83 w Wapiennem. Obecny wystrój jest w stanie dobrym, choć cmentarz jest raczej pozbawiony stałej opieki i zarasta. Zwracają uwagę drzewa zasadzone przez budowniczych - obecnie tworzą z cmentarzem jednolitą bryłę.

Cmentarz nr 93 - Stróżówka

Projektował Hans Mayr. Na cmentarzu tym pochowano 37 Austriaków, 10 Niemców i 9 Rosjan. Obiekt ten wyróżnia łukowato sklepiona bramka wyodrębniona z przedniej części muru i zwieńczona kutym, oryginalnym krzyżem. Cmentarz jest w stanie dobrym, z wyjątkiem pól grobowych których zarysy zatarły się. Obecne usytuowanie odlewanych żeliwnych krzyży nagrobnych jest raczej umowne, brakuje nagrobków 2 rodzajów. Oryginalny krzyż drewniany nie zachował się , w czasie remontu ustawiono na jego miejscu ustawiono "atrapę". Nie może tego krzyża nazwać inaczej nikt kto widział poprzednio oryginały. Jedyne wytłumaczenie tej sytuacji jakie można znaleźć na korzyść remontujących jest takie że powyżej przebiega linia energetyczna i solidny krzyż mógłby stanowić dla niej zagrożenie. W sumie jednak obiekt sprawia bardzo korzystne wrażenie i polecam go do zwiedzania.

Cmentarz nr 94 - Stróżówka

Projektował Hans Mayr. Mimo bliskości dróg i zabudowań ( a może dzięki nim) na cmentarz ten jest ciężko trafić w/g opisu dojścia umieszczonego w przewodniku R.Frodymy. Proponuję inne dojście (lub dojazd). Przed cm. nr 95 należy skręcić w lewo i drogą gruntową między domami na południowy wschód, aż do podnóża skarpy na której na wprost tej drogi widzimy ten obiekt. Po remoncie generalnym jest w stanie bardzo dobrym, choć w wyniku braku stałej opieki odnowione pole grobowe zarasta ostrężynami. Nowy krzyż drewniany, choć wykonany bardzo solidnie nie odpowiada wyglądowi krzyża oryginalnego który był wyższy. Zamiarem projektanta było aby odcinał się on na tle nieba ponad krawędzią muru. Żal, że tego nie uwzględniono przy remoncie bo koszt belki wyższej o ok. 1,5 m nie byłby chyba wiele większy. Także w czasie tego remontu ustawiono na polach grobowych nowe nagrobki z typowymi krzyżami , tu wykazując jednak pewną nadgorliwość. Wstawiono bowiem także krzyże przeznaczone dla armii niemieckiej, której żołnierze na tym obiekcie nie spoczywają ( pochowano tu 43 Austriaków i 7 Rosjan). Polecam do zwiedzenia gdyż jest to obiekt położony bardzo malowniczo i z ciekawym widokiem.

Cmentarz nr 95 - Stróżówka

Projektował Hans Mayr. Na cmentarzu tym pochowano 22 Austriaków, 43 Niemców i 28 Rosjan. Jest położony bezpośrednio przy drodze Gorlice - Łużna i nie da się go nie zauważyć. Obiekt w świetnym stanie technicznym , stale zadbany, zachowały się tablice żeliwne na stelach stojących na grobach zbiorowych oraz oryginalne kute ogrodzenie z przodu. Bardzo korzystnie cmentarz wygląda jesienią, dzięki obsadzeniu dębami.

Cmentarz nr 96 - Stróżówka

Najłatwiej do niego trafić idąc w prawo drogą biegnącą u podnóża skarpy na której powyżej leży cm. nr 94. Obiekt za niewielkimi krzakami. Przy odbudowie skorzystano z pozostałości z wcześniejszego nieprawidłowego remontu tego cmentarza, w skutek czego obecny wygląd jest całkowicie niezgodny z oryginalnym (patrz fot.arch.). Jest to przykład odbudowy wykonanej bez zachowania jakichkolwiek zasad. Współczesny wystrój jest w stanie dobrym, choć oczywiście ustawienie krzyży jest tylko symboliczne. W stanie obecnym polecam do zwiedzenia tylko osobom mocno zainteresowanym tematem. Szkoda że w najbliższej okolicy Gorlic, w których znajdują się liczne materiały archiwalne, a także nie brakuje prawdziwych znawców cmentarzy wojennych pozwolono na wykonanie takiej "fuszerki". Pierwotny projekt zawdzięczamy Hansowi Mayrowi. Na cmentarzu pochowano 15 Austriaków i 7 Rosjan.

Cmentarz nr 97 - Stróżówka

Ten duży obiekt (ok.50 x 40 m, pow. 2092m²), projektował Hans Mayr. W grobach zbiorowych nakrytych oryginalnymi kamiennymi "kurhanami" zwieńczonymi betonowymi stelami z żeliwnymi płytami z nazwiskami poległych spoczywa 241 żołnierzy armii niemieckiej, 37 armii austriackiej i 65 Rosjan. Innego rodzaju nagrobki w formie betonowych stel ustawionych na prostokątnych polach grobowych otoczonych niskimi murkami możemy znaleźć w tylnej części cmentarza, za wyraźna alejką przebiegającą w poprzek. Głównym elementem architektonicznym jest wejście na cmentarz, zbudowane w formie bramy w odcinku muru "zagłębionego" jakby do wewnątrz . Mury wraz z bramą tworzą niewielki dziedziniec na którym ustawiono wysoki drewniany typowy krzyż (obecny z grubsza przypomina oryginał), otwarty w stronę drogi z której na tenże dziedziniec doprowadzają schodki. Cmentarz ogrodzony jest żywopłotem , zaś na terenie rosną drzewa w swobodnym układzie. Po remoncie generalnym jest w stanie dość dobrym z wyjątkiem części położonej z tyłu za alejką, która ponownie mocno zarosła. Należy koniecznie zobaczyć to oryginalne rozwiązanie przestrzenne gdyż otwarte układy architektoniczne nie były typowe dla tego projektanta. 

Cmentarz nr 98 - Gorlice-Glinik

Obiekt zaprojektowany przez Hansa Mayra dla 254 żołnierzy armii rosyjskiej leży po przeciwnej stronie drogi niż duża stacja benzynowa "Glimar", w pobliżu zabudowań. Wyróżniającym elementem tego cmentarza jest piękna, betonowa łukowato przesklepiona brama z kutą furtką , zwieńczona kutym krzyżem typu "rosyjskiego", umieszczonym na kuli. Pierwotnie elementem centralnym był wysoki drewniany krzyż typu "rosyjskiego", który nie zachował się, nie ustawiono go także ponownie przy okazji remontu. Nowym elementem jest żeliwna tablica na niskim kamiennym postumencie (z herbem Rosji, danymi cmentarza po polsku i rosyjsku), którą umieścił w miejscu dawnego krzyża Komitet Upamiętnienia Bitwy Gorlickiej. Przed wejściem znajduje się niewielki ogródek z płotkiem, obsadzany corocznie kwiatami. Nie należy on do pierwotnego wystroju, jednak wpisał się trwale w tradycję, gdyż jak wynika ze zdjęć archiwalnych istniał tu już w latach międzywojennych. Nagrobki w większości zachowały się na swoich miejscach .