Česka Družina - Czeska Drużyna

    Powstanie Drużyny Czeskiej jest mało znanym w Polsce fragmentem historii Czechosłowacji dążącej w czasie I wojny światowej do uzyskania niepodległości (lub choćby autonomii pod berłem Romanowów) oraz do utworzenia własnych formacji zbrojnych. Z taką inicjatywą wystąpiły już w 1914 roku środowiska kolonii czeskich skupionych głównie w Moskwie, Kijowie i Petersburgu. Dzięki ich staraniom w dniu 12 sierpnia 1914 roku rząd rosyjski podjął uchwałę która dawała możliwość tworzenia ochotniczych czeskich oddziałów w armii carskiej. Ponadto w dniu 20 sierpnia, car osobiście przyjął delegację Czechów i zapewnił ich że jednym z celów wojny jest obrona Słowiańszczyzny. Pierwszą Drużynę Czeską utworzono 28 sierpnia w Kijowie w sile 700-800 żołnierzy, których po krótkim przeszkoleniu skierowano na front w Galicji, pod dowództwo gen. Radko Dimitriewa. W późniejszym okresie wojny doszło w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych do porozumienia Czechów i Słowaków co do planów utworzenia wspólnego państwa. Głównym politykiem tego nurtu był prof.Tomasz Masaryk, poseł wiedeńskiego parlamentu, który po wybuchu wojny wyjechał na Zachód. Na terenie Rosji do pierwszego porozumienia Czechów i Słowaków doszło w czasie zjazdu ich organizacji emigracyjnych w dniach 7 - 15 marca 1915 r. Owocem tego porozumienia był Związek Czeskich i Słowackich Stowarzyszeń, oraz wydawane od 15 czerwca 1915 r. czasopisma " Čechoslovak"(w Petersburgu) i "Čechoslovan"(w Kijowie). W tym samym czasie na Zachodzie także podejmowano wysiłki polityczne (udane) w celu utworzenia czechosłowackich formacji wojskowych przy armiach państw Ententy (w muzeum wojskowym w Svidniku możemy w części poświęconej I wojnie światowej oglądać mundur legionisty czechosłowackiego z Włoch). W początkowej fazie Drużyna Czeska w Rosji nie odgrywała większej roli gdyż dowództwo rosyjskie negatywnie odnosiło się do powoływania pod broń jeńców z armii austro-wegierskiej i jej żołnierze służyli głównie jako wywiadowcy, dywersanci i tłumacze, przede wszystkim na terenach dzisiejszej Słowacji, gdzie Rosjanom udało się przesunąć front na przełomie 1914 i 1915 roku za Karpaty. Tam też nastapił największy sukces propagandowy Czeskiej Drużyny, kiedy na odcinku frontu na północ od Zborowa udało im się skłonić do przejścia na rosyjską stronę całego pułku piechoty złożonego głownie z Czechów, tzw. "Praskich Dzieci". Sprawa ta odbiła się szerokim echem w całej monarchi austro-węgierskiej. Mniejsze tego typu akcje przeprowadzali oni także w okolicy Medzilaborca. Najprawdopodobniej także im należy przpisać zdobycie pierwszych wiadomości wywiadowczych o wzmocnieniu armii austro-węgierskiej w tym rejonie przez jednostki niemieckie (Beskiden Korps). Przełom w sprawie Legionu Czechosłowackiego nastąpił w 1916 r. podczas ofensywy gen. Brusiłowa kiedy przedstawiciele czechosłowaccy uzyskali zgodę na werbunek z jeńców. Wkrótce do 1 Pułku Legionów przybyły grupy jeńców z obozów w Taszkiencie, oraz utworzono 2 i 3 Pułk. Wyższą kadrę dowódczą tych pułków stanowili głównie Rosjanie, gdyż wśród jeńców nie było prawie wyższych oficerów narodowości Czeskiej i Słowackiej. W 1917 r. po wizycie w Rosji Tomasza Masaryka, który w tym czasie był już uznanym przez państwa Ententy przywódcą czechosłowackim i w czasie rewolucji lutowej otwarto obozy jenieckie i do Legionów ruszyła fala ludzi znacznie podnosząc stan etatowy. W czasie tej wizyty Masaryk prowadził rozmowy m.in. z rządem Rosji w sprawie pomocy materialnej dla legionistów oraz z przedstawicielami Polonii w sprawie polsko-czeskiej współpracy wojskowej. Nie odniósł jednak w obu tych sprawach większych sukcesów gdyż poczynania jego torpedował Kiereński (minister wojny, póżniej premier), który obawiał się że na Ukrainie, gdzie w tym czasie stacjonował Legion Czechosłowacki, może dojść do porozumienia między Legionem a działaczami ruchu ukraińskiego. Podejrzenia te rozwiał Legion staczając w dniu 2 lipca 1917 r. bitwę pod Zborowem, gdzie na jego lewym skrzydle, na dalszym odcinku frontu , po przeciwnej stronie walczył Legion Ukraińskich Strzelców Siczowych. Po brawurowym ataku na pozycje austro-węgierskie, Legion w sile 3600 ludzi wziął do niewoli 4000 żołnierzy przeciwnej armii, zdobywając dodatkowo 20 dział ,ze stratami własnymi 190 zabitych i ok.700 rannych. W tym czasie pokaźne już Legiony Czechosłowackie (2 dywizje złożone z 10-ciu pułków; do wiosny 1918 r. około 60 tys. dobrze wyszkolonych i uzbrojonych żołnierzy) mogły stanowić poważną siłę przeciwko państwom centralnym. Nie stało się tak z powodu wybuchu rewolucji październikowej i zawarciu 3 marca 1918 r. separatystycznego pokoju w Brześciu. Postanowienia tego traktatu pokojowego nie pozwalały na stacjonowanie w Rosji Radzieckiej obcych formacji wojskowych walczących z państwami centralnymi. Problem rozwiązał Tomasz Masaryk, podpisując z rządem francuskim umowę na mocy której Legiony miały się stać po przetransportowaniu ich przez Władywostok na front zachodni częścią armii francuskiej. Uzyskano zgodę na to od rządu radzieckiego, lecz planu nie zrealizowano do końca, ponieważ wielu legionistów zdezerterowało do Armii Czerwonej a także ponieważ większa część Legionów opóźniała wyjazd z Rosji licząc na nowy konflikt z Niemcami. Spowodowało to jednak konflikt z Armią Czerwoną w wyniku którego Legion Czechosłowacki kontrolował wkrótce Powołże, południowy Ural i część Syberii. Wyzwalano na tych terenach jeńców państw centralnych z których niektórzy wstępowali do Legionu. W nastepnej fazie Legion kierował się do Władywostoku skąd ewakuowano ich już od 1919 r., jednak ze względu na liczebność (ok.60 tys.) ewakuacja trwała aż do 1920 r.

Jako ciekawostkę warto wspomnieć iż w 1915 r. do armii austro-węgierskiej został wcielony niejaki Hašek Jaroslav -konketnie do 91 pułku budziejowickiego "słynnego" z destrukcji i sabotowania dyscypliny wojskowej, defetyzmu oraz słowianofilstwa. Wkrótce po bitwie pod Chorupanami niedaleko Dubna we wschodniej Galicji zbiegł do niewoli rosyjskiej i został po długim marszu wraz z innymi jeńcami umieszczony w obozie jenieckim. W 1916 r zapisał się na kartach Legionu Czechosłowackiego. Przez pewien czas zasiadał nawet w kolegium redakcyjnym wspomnianego wyżej " Čechoslovana" oraz walczył bardzo dzielnie w wyżej wspomnianej bitwie pod Zborowem za co został odznaczony krzyżem św.Jerzego IV klasy.

Później zostaje z redakcji wyrzucony za artykuły niezgodne z oficjalną linią polityczną czechosłowaków w Rosji i po procesie uwięziony. Po odbyciu kary dalej działa w Legionach i awansuje nawet na kaprala. Jednakże po rewolucji i umowie Masaryka z rządem francuskim komunizujący pisarz dezerteruje do Armii Czerwonej w której aktywnie agituje przeciwko swoim dawnym kolegom, wkrótce jest ścigany listem gończym przez dowództwo Legionów.

W czasie kiedy Legiony przemieszczają się na wschód Hašek aktywnie organizuje podwaliny państwa radzieckiego. Więcej o tym okresie jego działalności można przeczytać w "Nieznanych przygodach dobrego wojaka Szwejka" wydanych w Polsce w 1989 r. przez Wydawnictwo "Śląsk" i opatrzonych doskonałym wstępem.

Więcej o Legionach Czechosłowackich i życiu żołnierzy czeskich w armii austro-wegierskiej oraz w niewoli rosyjskiej można dowiedzieć się z kapitalnej książki austriackiego porucznika Jana Vita "Wspomnienia z mojego pobytu w Przemyślu podczas oblężenia rosyjskiego 1914-1915" wydanej w Polsce w 1995 roku przez Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu a także książki znawcy i badacza tego tematu w Polsce - A. Kroha zatytułowanej "O Szwejku i o nas".